Gmina Rytwiany, położona nad rzeką Czarną to miejsce, gdzie czas płynie wolniej, a historia przeplata się z pięknem przyrody. Rozciągająca się na obszarze 126 km² wzdłuż trasy wojewódzkiej nr 764 między Połańcem a Staszowem, jest domem dla 6,3 tysiąca mieszkańców. Składa się z 15 miejscowości, w tym Rytwian, Kłody, Szczeki, Niedziałek, Rudy, Grobli, Tuklęczy, Gaju Święcickiego, Sichowa Małego, Sichowa Dużego, Święcicy, Sydzyny, Pacanówki, Strzegomia i Strzegomka.
Herb Rytwian to błękitna tarcza ze złotą podkową skierowaną barkiem w dół, wewnątrz której znajduje się złoty krzyż. Nad tarczą widnieje srebrny jastrząb ze złotymi dzwonkami u nóg, trzymający w szponach podkowę z krzyżem. Herb ten nawiązuje do herbu Jastrzębiec, którym pieczętowali się dawni właściciele Rytwian. Historia Rytwian to barwna opowieść o zmieniających się właścicielach, burzliwych losach i rozwoju gospodarczym.
Pierwsze wzmianki o Rytwianach sięgają XIII wieku, kiedy to właścicielem był Piotr Bogoria. W kolejnych stuleciach wieś przechodziła z rąk do rąk, należąc między innymi do arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski Wojciecha Jastrzębca. Pod koniec XIV w. w celach obronnych wzniesiono gotycki zamek. Do naszych czasów pozostał z niego tylko ceglany narożnik. W XV wieku właścicielem dóbr rytwiańskich był Dersław, barwna postać znana z romansu z Eufemią, córką księcia Bolesława Mazowieckiego. Jego burzliwe życie, pełne intryg i awantur, dostarczyło materiału na powieść historyczną Teodora Tomasza Jeża. W XVII wieku Rytwiany przeżywały złoty wiek za czasów Jana Tęczyńskiego, wojewody krakowskiego i mecenasa kultury. Jego zamek gościł wybitne osobistości, takie jak Jan Andrzej Morsztyn czy Walerian Otwinowski. Mecenat kontynuował zięć Tęczyńskiego, Łukasz Opaliński, marszałek koronny i bibliofil, którego biblioteka należała do największych w Polsce. W XIX i XX wieku Rytwiany stały się prężnym ośrodkiem gospodarczym za sprawą rodów Potockich i Radziwiłłów. Powstała tu cukrownia, fabryka wyrobów z terakoty, tartak, cegielnia, elektrownia, gorzelnia i młyn. Wiele z tych obiektów zachowało się do dziś, nadając Rytwianom unikalny charakter.
Gmina Rytwiany to skarbnica zabytków. Najstarszym zabytkiem gminy są ruiny gotyckiego zamku z przełomu XIV i XV wieku, wzniesionego przez Klemensa z Mokrska, kasztelana radomskiego. Pierwsza wzmianka o zamku w Rytwianach pochodzi z 1397 roku, kiedy to był on przedmiotem sporu. Zamek został rozbudowany przed 1436 rokiem przez Wojciecha Jastrzębca z Łubnic. Zamek składał się prawdopodobnie z dwóch dużych budynków mieszkalnych, otoczonych murem obwodowym z bramą wjazdową od wschodu. Zachowany narożnik świadczy o tym, że dolna część zamku była zbudowana z kamieni wapiennych, a górna z ozdobnej cegły. Wewnątrz widoczne są ślady podziałów na kondygnacje i pozostałości tynków. Do dziś zachował się jedynie kilkunastometrowy narożnik z przyporą, resztki murów obwodowych i fundamenty budynków. Zamek rytwiański został zniszczony przez Szwedów podczas wojny północnej na początku XVIII wieku. Najeźdźcy złupili go w poszukiwaniu skarbów. Mimo postępującej ruiny zamek zdążył jeszcze posłużyć jako kwatera dla Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. W okolicy zamku rozegrała się bitwa pomiędzy wycofującymi się polskimi oddziałami Kościuszki a korpusem rosyjskim dowodzonym przez Denisowa. Po okresie świetności zamek w Rytwianach zaczął popadać w ruinę. Kolejni właściciele, Potoccy, doprowadzili do jego niemal całkowitej rozbiórki.
Dzięki zrealizowanemu przez gminę Rytwiany projektowi zagospodarowania terenu wokół zamku, dofinansowanego z Regionalnego Programu Operacyjnego 2007-2013, teren przed zamkiem stał się centrum rekreacyjnym. Powstały m.in. alejki, kładka, oświetlenie, plac zabaw, ławki. Na szczególną uwagę zasługuje ścieżka edukacyjna, na którą składa się 12 figur przedstawiających postaci związane z historią Rytwian: Wojciecha Jastrzębca, Łukasza Opalińskiego, Hieronima Łaskiego, Tadeusza Kościuszki, Artura Radziwiłła, Artura Potockiego, Stanisława Opalińskiego, Dersława z Rytwian, Klemensa z Mokrska, Elżbiety Sieniawskiej, Zofii Sieniawskiej, Jana Tęczyńskiego.
Z przełomu XVI i XVII wieku pochodzą dwa kolejne zabytki: kościół pw. Matki Boskiej Bolesnej i św. Andrzeja Apostoła w Strzegomiu oraz dawny Zespół Klasztorny Kamedułów w głębi rytwiańskich lasów, zwany Pustelnią Złotego Lasu.
Modrzewiowy kościół z przełomu XVI/XVII wieku pw. Matki Boskiej Bolesnej i św. Andrzeja Apostoła w Strzegomiu jest wyjątkowym zabytkiem architektury sakralnej. Jego wnętrze przenosi zwiedzających w czasie, a historia powstania budowli owiana jest legendami. Jedna z nich mówi o królu Kazimierzu Wielkim, który miał nakazać budowę kaplicy w miejscu, gdzie zatrzymały się spuszczane ze wzgórza pnie modrzewiowe. Inna legenda opowiada o pniach, które same “powędrowały” w dół wzgórza, co miało wyjaśniać nazwę miejscowości. Pierwsze wzmianki o kościele pochodzą z 1326 roku, a Jan Długosz odnotował, że wieś królewska posiadała kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła, który miał powstać w XV wieku. Wnętrze kościoła, utrzymane w staropolskim stylu, skrywa późnorenesansowy ołtarz główny z obrazem Piety, barokowe ołtarze boczne oraz chór.
Historia Pustelni Złotego Lasu rozpoczęła się w 1617 roku, kiedy wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński ufundował klasztor dla kamedułów. Bracia otrzymali kościół, klasztor i domki. Świątynia pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny została konsekrowana w 1637 roku i wtedy też klasztor otrzymał nazwę “Eremus Silvae Aureae” – Pustelnia Złotego Lasu. Mnisi przebywali tu przez ponad 200 lat. Do klasztoru prowadzi droga przez trzy bramy symbolizujące wtajemniczenia w życie eremickie. W centrum kompleksu znajduje się świątynia, będąca sercem duchowego życia mnichów. Wnętrze kościoła zdobią obrazy Tomasza Dolabelli, malarza i przeora zakonu, oraz stiukowe dekoracje Giovanniego Battisty Falconiego. W kryptach pod kościołem spoczywają zakonnicy, a w kapitularzu znajduje się grobowiec rodziny Radziwiłłów. W podziemiach kaplicy św. Romualda znajduje się sarkofag Stanisława Łukasza Opalińskiego. Ciekawostką jest ukryta w jednej z szaf woskowa maska Dziulanki, ukochanej magnata Opalińskiego.
Klasztor Pokamedulski w Rytwianach, zachowany w niemal pierwotnej formie z XVII wieku, to unikalny zabytek i oaza spokoju. Dziś pełni on funkcję rektoratu, czyli samodzielnej placówki duszpasterskiej bez przynależnej grupy wiernych, a także mieści Centrum Terapeutyczne SpeS, oferujące relaks i kontemplację. Galeria Kamedulska prezentuje eksponaty związane z historią klasztoru, a biblioteka zaprasza do zgłębiania wiedzy o tym miejscu. Ogrody klasztorne, łącząc funkcje rekreacyjne i użytkowe, oferują atrakcyjną przestrzeń do wypoczynku (oczko wodne, fontanna, altany, ławki, alejki) oraz dostarczają ekologicznych owoców, warzyw, kwiatów i ziół do kuchni klasztornej. Dodatkową atrakcją jest Muzeum serialu “Czarne chmury”, gdzie można zobaczyć oryginalne wnętrza i rekwizyty z planu filmowego.
W lesie niedaleko klasztoru w Rytwianach, około 600 metrów na północ, znajduje się drewniana kapliczka poświęcona Matce Bożej Fatimskiej. Przed kaplicą ustawione są drewniane ławeczki oraz krzyż. W pobliżu bije źródło czystej wody zwane Browarkiem. Wewnątrz kapliczki znajduje się figurka Matki Bożej Fatimskiej. Około 300 metrów od kapliczki Matki Bożej Fatimskiej znajduje się pomnik przyrody – Dąb Trzybratek. To dąb bezszypułkowy, liczący około 130 lat, o obwodzie 1,30 m rozpiętości korony ok. 20 m i wysokości 27 m. Do drzewa, otoczonego drewnianym płotkiem, prowadzi drewniana kładka przez las mieszany.
Na terenie gminy znajdują się również dwa zespoły pałacowo-parkowe: w Sichowie Dużym z końca XVIII wieku, będący niegdyś siedzibą rodu Potockich, obecnie Dom i Biblioteka Sichowska, oraz młodszy zespół w Rytwianach z pierwszej połowy XX wieku, należący do Krystyny i Artura Radziwiłłów, obecnie Hotel Rytwiany.
Pałac w Sichowie Dużym, wzniesiony w 1809 roku, był świadkiem historii, goszcząc znamienitych właścicieli, takich jak hrabiowie Adam i Artur Potocki oraz Maciej Radziwiłł. Ostatni z nich przekształcił pałac na potrzeby działalności publicznej. Po latach zaniedbania, pałac odzyskał dawny blask dzięki kompleksowej odbudowie. Ocalała z dawnych czasów XIX-wieczna kapliczka ogrodowa, a dawne zabudowania gospodarcze przekształcono w urokliwy pensjonat. Pensjonat oferuje 13 komfortowych pokoi z łazienkami, dostępem do internetu i telewizji, przytulną salę jadalną z kominkiem, przestronną oranżerię idealną na konferencje i imprezy okolicznościowe, salon wypoczynkowy, czytelnię z kominkiem oraz salę bilardową. To doskonałe miejsce na organizację różnorodnych wydarzeń, od wesel po spotkania biznesowe. Odbudowany pałac stał się siedzibą Domu i Biblioteki Sichowskiej im. Zofii i Krzysztofa Radziwiłłów, miejsca dedykowanego środowiskom twórczym. Biblioteka gromadzi świadectwa życia ziemiaństwa, jego dziedzictwa społecznego i duchowego, a także prace poświęcone historii rodzin szlacheckich. Jednym z głównych celów biblioteki jest przekazywanie wiedzy o wartościach i dorobku poprzednich pokoleń, inspirując współczesnych i wzmacniając poczucie tożsamości. Równie istotne jest promowanie kultury i historii regionu świętokrzyskiego, co pomaga mieszkańcom identyfikować się ze swoją “małą ojczyzną”.
Pałac w Rytwianach, otoczony sześciohektarowym parkiem ze starodrzewem, został zbudowany na przełomie XIX i XX wieku na miejscu dawnej cukrowni, która spłonęła w 1924 roku. Książę Artur Radziwiłł przekształcił ocalałe budynki w letnią rezydencję dla swojej rodziny, a w latach 1927-1929 stworzono wokół pałacu park. Najstarsze drzewa w parku to lipy rosnące w alei po stronie południowej, kasztanowce tworzące szpaler wzdłuż zachodniej granicy oraz pojedyncze okazy drzew sprowadzonych z innych regionów. W 2012 roku pałac został przekształcony w trzygwiazdkowy hotel. Hotel Rytwiany to obecnie jednopiętrowy, ceglany budynek w stylu retro. Pełni funkcję hotelu i ośrodka rehabilitacyjnego. Oferuje nowoczesne zaplecze rehabilitacyjne, 60 miejsc noclegowych w pokojach jedno-, dwu- i trzyosobowych oraz trzy apartamenty. Do dyspozycji gości są także sale konferencyjne, bankietowa, klubowa z bilardem oraz restauracja dla 130 osób. Hotel jest idealnym miejscem na organizację konferencji, szkoleń, wesel oraz innych imprez okolicznościowych. Sala konferencyjna jest wyposażona w nowoczesny sprzęt audiowizualny i multimedialny, a elegancka sala bankietowa stanowi doskonałe miejsce na różnego rodzaju przyjęcia. Hotel zapewnia również możliwość aktywnego wypoczynku w malowniczej okolicy.
Gorzelnia została założona w 1925 roku przez rodzinę Radziwiłłów. Zbudowano ją z czerwonej cegły i wyposażono w najnowsze technologie. W jej zabudowie znalazła się gorzelnia z urzędem, słodownia, kotłownia, suszarnia, dwa budynki mieszkalne, trzy chlewnie i szopa. Wykorzystywano lokalne surowce do produkcji wódki i spirytusu. Zakład działał do II wojny światowej, a następnie wznowił produkcję pod zarządem niemieckim. Po wojnie produkcja trwała do lat 70-tych, kiedy to zakład zamknięto. Obecnie w tym miejscu znajduje się hotel i restauracja, które nawiązują do historii tego miejsca. Właściciel Konrad Gądek w 2020 postanowił przywrócić mu dawną świetność. Restauracja serwuje dania kuchni polskiej. Posiada dwie sale bankietowe, każda może pomieścić 120 osób. Organizuje imprezy okolicznościowe. W hotelu znajduje się sześć pokoi, 12 miejsc noclegowych. Planowana jest budowa własnego browaru.
Ochronka w Rytwianach, założona na początku XX wieku przez Macieja Radziwiłła, świadczy o jego zaangażowaniu społecznym oraz bogatej tradycji edukacyjnej gminy. Pełniła funkcję podobną do dzisiejszego przedszkola, zapewniając opiekę i edukację dzieciom pracowników dworskich i mieszkańców podczas prac polowych. Po wojnie budynek został przekształcony w kaplicę, a obecnie oczekuje na nowe przeznaczenie.
Ciekawym obiektem, wartym uwagi jest Cegielnia w Rytwianach, która działa od 1812 roku. W czasach Macieja Radziwiłła zatrudniała około 100 pracowników i została zmodernizowana. Produkowała cegłę, dachówkę “karpiówkę” i sączki melioracyjne, zaopatrując lokalny rynek. Do dziś niektóre budynki w Rytwianach mają dach pokryty tą dachówką. Obecnie cegielnia jest własnością prywatną, produkuje cegłę i bloczki, zatrudnia kilkanaście osób i nadal wykorzystuje tradycyjne metody produkcji.
W Grobli znajduje się zabytkowy zespół młyna wodnego na rzece Czarnej i dom młynarza z końca XIX wieku. Młyn, zbudowany za czasów Potockich, był pierwotnie turbinowym młynem wodnym, zasilanym przez specjalny kanał. W 1930 roku zainstalowano turbinę elektryczną, dzięki której młyn służył również jako elektrownia wodna, dostarczając prąd dla majątku i części Rytwian do 1950 roku. Obecnie obiekt jest nieczynny i znajduje się w rękach prywatnych.
Na terenie gminy Rytwiany możemy znaleźć 8 miejsc pamięci narodowej nawiązujących do czasów Powstania styczniowego i II wojny światowej: w lesie tzw. „Czerwonym Krzyżu”, na skraju wsi Wiśniówka, w lasach w okolicy Rytwian, w centrum Rytwian oraz w Strzegomiu. O bogatym dziedzictwie kulturowym i społecznym gminy, świadczy również obecność 84 kapliczek i krzyży przydrożnych rozsianych po jej terenie.
Gmina Rytwiany oferuje wiele możliwości aktywnego spędzania czasu. Aktywnie działa na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego, jednocześnie inwestując w rozwój infrastruktury i edukacji. Liczne szlaki turystyczne zachęcają do pieszych i rowerowych wycieczek. Rzeka Czarna, wijąca się przez gminę, tworzy malownicze krajobrazy, idealne do spacerów czy spływów kajakowych. Otaczające ją lasy zachęcają do pieszych wędrówek i grzybobrania, a liczne stawy to doskonałe miejsce na wędkowanie.
Przez malownicze tereny gminy przebiegają aż cztery szlaki turystyczne. “Szlak Architektury Drewnianej” prowadzi turystów przez zabytkowe obiekty drewniane z terenu województwa świętokrzyskiego. Miłośnicy dwóch kółek z pewnością docenią Rowerowy szlak “Miejsca Mocy”, który prezentuje najważniejsze obiekty sakralne województwa świętokrzyskiego. “Szlak Architektury Obronnej” z kolei wiedzie przez zabytkowe zamki, twierdze i fortyfikacje. Przez teren gminy przebiega również odcinek zielonego szlaku turystycznego PTTK “Chańcza – Pielaszów”.
Ośrodek Hipoerapii i Rekreacji Konnej w Rytwianach to miejsce, gdzie pasja do koni spotyka się z profesjonalizmem i troską o dobrostan zarówno jeźdźców, jak i zwierząt. Ośrodek oferuje szeroki zakres usług, od nauki jazdy konnej po specjalistyczną hipoterapię, a malownicza okolica sprzyja relaksowi i aktywnemu wypoczynkowi. Dodatkowe atrakcje, takie jak plac zabaw czy miejsce na ognisko, oraz organizowane imprezy okolicznościowe sprawiają, że ośrodek jest atrakcyjny dla osób w każdym wieku.
Gmina Rytwiany szczyci się wyjątkowymi walorami przyrodniczymi, a jednym z nich jest rezerwat “Dziki Staw” w Grobli. Obejmuje on torfowiskowe jezioro otoczone dzikimi łąkami i pięknym, ponad stuletnim lasem modrzewiowym. Rezerwat stanowi schronienie dla rzadkich gatunków zwierząt, takich jak czarny bocian, perkoz, czapla, wydra czy borsuk. Celem jego utworzenia była ochrona zarówno unikatowego drzewostanu, jak i jeziora wraz z jego cennymi mieszkańcami oraz roślinnością.
Wędkarze mogą odwiedzić płatne łowisko w Gospodarstwie Rybackim Wacława Szczoczarza w Rytwianach, gdzie hodowane są różne gatunki ryb słodkowodnych, takie jak karp, szczupak, lin, karaś i sum. Gospodarstwo oferuje również możliwość zakupu świeżych ryb niemal każdego dnia. Wacław Szczoczarz jest również właścicielem Winnicy Carolus, łączy dwie pasje: winiarstwo i hodowlę karpi. W winnicy uprawia różne odmiany winorośli, a w gospodarstwie hoduje głównie karpie. Winnica oferuje degustacje wina i rybnych przysmaków, w tym wędzonego karpia, który cieszył się uznaniem Papieża Franciszka i Papieża Benedykta XVI.
W Rytwianach, w dzielnicy Kopaliny, znajduje się urokliwy mały wodospad na rzece Czarnej. Otoczony brzozami, świerkami i wierzbami płaczącymi, tworzy malowniczy krajobraz. W okolicy można spotkać różnorodne zwierzęta, takie jak ryby, żaby, ptaki, a nawet bobry. Czysta woda sprzyja obecności raków, a bujna roślinność dodaje uroku temu miejscu. Niedaleko wodospadu znajduje się mała wysepka, do której można dotrzeć przez kamienie na dnie rzeki.
Na miłośników przygód na wodzie czeka atrakcja w postaci spływu kajakowego. Stanica kajakowa w Rytwianach, która jest punktem startowym szlaku kajakowego o długości około 20 km. Szlak prowadzi wzdłuż rzeki Moczydlnicy, lewego dopływu Czarnej, aż do Winnicy pod Połańcem. Przybliżony czas spływu wynosi od 4 do 5 godzin, w zależności od poziomu wody, przeszkód naturalnych i doświadczenia uczestników. Inicjatorem projektu jest Lokalna Grupa Działania – Dorzecze Wisły. Trasa spływu obfituje w naturalne przeszkody, takie jak jazy, wypłycenia, progi, pozostałości po starych mostach czy powalone drzewa. Jednak, jak twierdzą kajakarze, to właśnie te przeszkody tworzą niepowtarzalny klimat przygody i pozwalają obserwować zjawiska przyrodnicze. Kajaki można wypożyczyć w Ośrodku Sportu i Rekreacji w Połańcu, po uprzedniej rezerwacji, pod nr tel. 15 865 11 20.
Gmina oferuje również doskonałe warunki do uprawiania paralotniarstwa i motolotniarstwa. Na lotnisku przeciwpożarowym w Rytwianach znajduje się baza, gdzie można poznać tajniki budowy motolotni, zobaczyć różne modele latające i podziwiać okolicę z lotu ptaka. Stowarzyszenie Lotnicze „RYTWIANY” im. M. Marcinkowskiego, założone w 2010 roku, aktywnie działa na rzecz promocji sportów lotniczych, modelarstwa oraz najnowszych osiągnięć technicznych w dziedzinie lotnictwa.
Mieszkańcy gminy Rytwiany słyną z gościnności i przywiązania do tradycji. Warto odwiedzić lokalne gospodarstwa agroturystyczne, jak np. Gospodarstwo Agroturystyczne Małgorzaty Sypniewskiej w Strzegomku, gdzie można poznać tajniki wiejskiego życia. Historia i kultura, pielęgnowana jest przez prężnie działające Koła Gospodyń Wiejskich i Gminne Centrum Kultury, Sportu i Informacji Turystycznej w Rytwianach. Dzięki ich zaangażowaniu możesz poznać lokalne tradycje, skosztować regionalnych potraw i wziąć udział w licznych wydarzeniach kulturalnych, takich jak np. „Święto Runa Leśnego”, odpust 15 sierpnia w Rytwianach, “Jarmark Rytwiański”, dożynki gminne, “Leśna Apteka”, które przyciągają zarówno mieszkańców, jak i turystów.
Jeśli szukasz miejsca, gdzie można odpocząć od miejskiego zgiełku, odkryć piękno przyrody i poznać bogatą historię regionu, gmina Rytwiany jest idealnym wyborem. Przyjazna atmosfera, malownicze krajobrazy i liczne atrakcje sprawią, że Twój pobyt tutaj będzie niezapomniany. Zapraszamy do gminy Rytwiany – miejsca, gdzie historia spotyka naturę!
Urząd Gminy w Rytwianach
ul. Staszowska 15, 28-236 Rytwiany
Telefon: 15 864 79 30
Faks: fax: 15 864 79 35
E-mail: rytwiany@rytwiany.com.pl
Strona internetowa: www.rytwiany.com.pl
EPUAP: /pk43lj2a8s/skrytka
TERYT: 2612062
Wójt Gminy Rytwiany: Przemysław Broziński
Godziny urzędowania:
poniedziałek: 8:00 – 16:00
wtorek-piątek: 7:30 – 15:30
ZOBACZ RÓWNIEŻ:
