Zespół pałacowy w Łubnicach wraz z dwiema oficynami bocznymi, wznoszący się niegdyś z majestatem na malowniczym wzniesieniu, nie przetrwał zmagań historii. Zbudowany około 1688 roku na zlecenie marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego herbu Szreniawa zachwycał arcydziełami sztuki. Według innego przekazu, około 1689 r. Łukasz Opaliński wybudował swej córce Zofii zespół pałacowy w Łubnicach. W wyniku małżeństwa Zofii Opalińskiej z Herakliuszem Lubomirskim ziemie te przeszły we władanie Lubomirskich. Wykonany wg projektów Tylmana z Gameren, jednego z największych architektów działających w Polsce w XVII wieku. W 1695 roku ziemie klucza łubnickiego odziedziczyła Elżbieta Sieniawska, która doprowadziła Pałac w Łubnicach do świetności przebudowując go i zakładając ogród pałacowy.
W latach 1717-1723 włoski sztukator i rzeźbiarz Giovanii Francesco Fumo pracował przy dekoracji pałacu w Łubnicach, gdzie wykonał stiuki do sal reprezentacyjnych. W latach 1712-1729 w pałacu wykonano szereg prac konserwatorsko-remontowych, założono wówczas ogród włoski według planu i pod kierownictwem ogrodnika – Jana Kendla z Wysoka. Przy robotach ponadto zatrudnieni byli: architekci Giovanni Spazzio i Franciszek Mayer; rzeźbiarze Eliasz Jan i Henryk Hoffmanowie; sztukator Pietro Innocento Comparetti; malarze Karol de Prevo, Bartolomeo Santini i Józef Rossi. Obiekt był rozbudowany i upiększany przez Elżbietę Sieniawską, Augusta i Zofię Czartoryskich oraz Adama Potockiego. Jego złożona architektura, charakteryzująca się prostokątnym kształtem z alkierzami (narożnikami) i szlachetnymi ryzalitami środkowymi (część obiektu wysunięta ku przodowi na wysokości wszystkich kondygnacji), wzbudzała podziw odwiedzających.
Na dachu dwuspadowym spoczywały gonty, a mury ceglane okrywał estetyczny tynk. Znaczące prace modernizacyjne nadano majątkowi w 1855 roku pod okiem Adama Potockiego. Zamiar rozbudowy tarasów, balkonów oraz nadbudowy piętra od strony ogrodu został jednak przerwany przez pożar w 1856 roku, który wstrzymał projekty renowacyjne.
Dwuczłonowy i dwupoziomowy dziedziniec zamknięty był w podkowę pałacem i oficynami. Ogród składał się również z dwóch poziomów, rozgraniczonych bogato ukształtowanym murem oporowym, ze schodami i fontanną. Ogród dolny zajmował dwie kwatery boskietów (grupa przynajmniej pięciu drzew lub krzewów jednego gatunku) o dość skomplikowanym zarysie dróg. W historii polskiej sztuki ogrodowej łubnickie ogrody były przykładem najpiękniejszych barokowych założeń XVII wieku.
Wśród wnętrz pałacu łubnickiego wyróżniały się sala i kaplica, które zajmowały pełną wysokość budynku, a od południowej strony umieszczono mniejszy salon zwanym “salą terrena”, otwierającym się na ogród. Po bokach tej centralnej części, w układzie symetrycznym względem osi budowli, rozmieszczono pozostałe pokoje oraz dwie klatki schodowe. Najbardziej okazałą częścią była sala od strony dziedzińca, rozświetlona przez trzy rzędy okien i ozdobiona kominkami, płaskorzeźbami, marmurowymi obramowaniami portali oraz freskami zdobiącymi ściany i sufit. Kaplica, o prostokątnym planie podzielonym na sześć przęseł, miała sklepienia krzyżowe i kopułowe; centralną część pokrywała kopuła w kształcie owalu, a boczne – w kształcie koła, wszystko wsparte na dwunastu kolumnach. Wnętrze kaplicy zdobiły sztukaterie, figury w niszach oraz freski. W centralnym przęśle znajdował się ozdobny ołtarz z drewna. Wszystkie pokoje pałacu charakteryzowały się bogatą dekoracją: sztukateriami, freskami i starannie wykonanymi kominkami. Całość wystroju, zarówno wewnątrz, jak i na zewnętrznych fasadach pałacu, utrzymana była w stylu późnego baroku.
Jak pisał ks. Jan Wiśniewski (1876-1943) w “Historycznym opisie kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Stopnickiem”, fronton pałacu “zdobi z mitologii bóstwo na rydwanie zaprzężonym w lwy (gipsatura). Jest to Apollo lub Helios – bóg słońca. W atrium pałacu mieści się piękna kaplica. W bogatym ołtarzu krzyż, pod którym święte postacie. Sześć marmurowych kolumn wspiera sklepienie pokryte rotundą. W niszach stoją figury (…). Bogate gzymsy i freski zdobią ten przybytek modlitwy i estetyki”.
W okresie międzywojennym, kiedy posiadłość w Łubnicach znalazła się w rękach rodziny Dulębów. Resztki klucza łubnickiego wraz z zabudowaniami folwarcznymi, parkiem, opuszczonym i zrujnowanym pałacem Krzysztof Radziwiłł przekazał swemu dzierżawcy Adamowi Dulębie i Zofii z Zaporskich Dulębie. Budynek pałacu stał jeszcze pod dachem, a jego kaplica, wykorzystywana sporadycznie, służyła lokalnej społeczności do celów religijnych.
Pałac przetrwał wiele trudnych czasów, w tym pierwszą wojnę światową i brutalną okupację niemiecką. Swój tragiczny koniec miał jednak w październiku i listopadzie 1944 roku, gdy wkroczyli sowieci. Według zapisanych wspomnień ostatnich mieszkańców folwarku Łubnice na terenie wsi w czasie II wojny światowej funkcjonował rosyjski szpital przyfrontowy, a piwnice pałacu użytkowano jako kostnicę. Wyposażenie i dekoracje wnętrz budynku zostały zniszczone. Październikowy zmierzch roku 1944 r. zapisany został w historii gminy Łubnice jako okres pożegnania z barokowym pałacem, który przez wieki dumnie górował nad lokalnym krajobrazem. Niemal 80 lat temu, tuż po przejściu frontu wschodniego, malownicze rezydencje zostały zmienione w ruinę – wysadzone w powietrze przez żołnierzy radzieckich na polecenie ówczesnego komendanta gminy, starszego lejtnanta Włodzimierza Martynowicza.
Kamienie, które niegdyś formowały Pałac, stały się fundamentem dla powstającej w 1945 r. nowej drogi. Ironią losu jest, że tam, gdzie neobarokowe mury opowiadały o historii i elegancji, wzniesiono obelisk upamiętniający czerwonoarmistów. Teren po pałacu, przez dziesięciolecia otulony ciszą, porastały dzikie drzewostany, krzewy i chwasty, zaś niegdyś majestatyczny park powoli popadał w zapomnienie.
Współcześnie, na obszarze niegdyś stanowiącym część folwarku od jego północno-wschodniej strony, powstał kompleks szkolny z infrastrukturą sportową. Teren położony na północnym zachodzie, który jest w posiadaniu rodziny Dulębów wraz z reliktami dawnych budynków folwarcznych, służy obecnie jako baza dla prowadzonego przez nich gospodarstwa rolnego. Park, który znajduje się na południe od pałacu z zachowanym historycznym drzewostanem, stanowi obecnie jedyny ślad po historycznym zespole pałacowo-parkowym. Obecnie teren jest własnością gminy Łubnice, a park został przekształcony w przestrzeń publicznej zieleni.
W 2021 r. gmina Łubnice postanowiła oddać hołd przeszłości tych ziem, realizując projekt “Rewaloryzacja zabytkowego parku Lipiny”. Prace rewaloryzacyjne pozwoliły przywrócić terenowi część dawnego blasku. Z inicjatywy gminy odrestaurowano park – oczyszczono miejsce po pałacu, odkopano i odsłonięto jego fundamenty i zadbano o ich zabezpieczenie. Zrekonstruowano założenia ogrodowe, ożywiono dawne parkowe aleje, wprowadzając nową kompozycję przestrzenną, nawiązującą do geometrycznych ogrodów włoskich, i nasadzono świeże nasadzenia drzew. Zainstalowano elementy małej architektury parkowej, zbudowano sieć oświetlenia terenu. Dawny budynek po GS “SCH” został przebudowany i zmieniony na budynek centrum informacji turystycznej, izbę pamięci regionalnej o osobach związanych w przeszłości z Łubnicami. Brak środków na odbudowę pałacu, nie przeszkodził w działaniach ukierunkowanych na zachowanie lokalnego dziedzictwa kulturowego.
Symbolicznym aktem w dążeniu do upamiętnienia ciężkiej historii sąsiadującego terenu było demontaż sowieckiego obelisku w dniu 12 października 2023 r. Sowiecki obiekt propagandowy w Łubnicach był klasycznym obeliskiem na cokole i postumencie schodkowym. Pięcioramienna czerwona gwiazda została z niego usunięta w marcu 2018 roku. Obiekt propagandowy przylegał do ogrodzenia boiska szkolnego. Znajdował się obok ruin pałacu zburzonego przez Sowietów w czasie walk o Przyczółek Sandomierski. Na jego miejscu stanął nowy monument, dedykowany pamięci ofiar nazizmu i komunizmu. Pomnik został uroczyście otwarty 10 listopada 2023 r. Cytując Wójt Annę Grajko: “Ten pomnik przywraca właściwe spojrzenie na historię tych terenów. Poprzedni kojarzył się ze zburzeniem pałacu, który stał w tym miejscu. W tej chwili historia zatoczyła koło i stała się taka sprawiedliwość dziejowa, bo przy tych ruinach zburzonego pałacu powstał pomnik upamiętniający ofiary nazizmu i sowieckiego totalizmu”.
Reflektując nad zmianami, jakie zaszły w Łubnicach, niewykluczone, że być może kiedyś, z czasem znajdzie się przedsiębiorca, którego pasją stanie się odtworzenie minionego piękna i przekształcenie tego historycznego miejsca we współczesną przestrzeń z szacunkiem dla przeszłości.
Dziś, gdy odwiedzamy Łubnice, możemy wyobrażać sobie wspaniałość, jaką kiedyś prezentował Pałac w otoczeniu ponad 100-letnich drzew (lipy, dęby i kasztanowce). Podworski park znajduje się kilkaset metrów na południe od drogi krajowej Sandomierz-Kraków, przy drodze na Orzelec Duży. W sercach i umysłach żyje duch tego, co minione, a wspomnienia o tym historycznym obiekcie i utraconym dziedzictwie pozostają jako przestroga przed bezmyślnym niszczeniem wartości historycznych i kulturowych. Jest to także przypomnienie o tym, jak brutalne mogą być działa wojenne i ich nieodwracalne skutki dla dziedzictwa kulturowego narodu.
Zespół Pałacowy w Łubnicach
Województwo: świętokrzyskie
Powiat: staszowski
Gmina: Łubnice
Rodzaj obiektu: Pałac
Rejestr zabytków: nr rej.: 130/A z 27.05.1986
