LEADER to europejski program wspierania rozwoju wsi, w którym oddolne inicjatywy lokalne są realizowane, we współpracy z samorządami województw, dzięki dofinansowaniu ze środków z Unii Europejskiej. Najważniejszym podmiotem programu jest społeczność lokalna, która uczestniczy w nim poprzez Lokalne Grupy Działania (LGD), złożone z przedstawicieli mieszkańców, lokalnych partnerów społecznych oraz władz publicznych.
Program ma na celu przede wszystkim wspomaganie rozwoju obszarów wiejskich, pobudzanie aktywności środowisk lokalnych i ich zaangażowanie w tworzenie oraz realizację lokalnych strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz poprawę ich konkurencyjności jako miejsca zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej lub jej rozwinięcie. Jest inicjatywą wspólnotową, programem bezzwrotnej pomocy Unii Europejskiej dla współpracujących ze sobą partnerów.
Historia i zasady podejścia LEADER sięgają 1990 roku, kiedy to grupa urzędników Komisji Europejskiej przedstawiła innowacyjną koncepcję. Program został powołany z uwagi na ówczesny wszechogarniający kryzys pod koniec lat osiemdziesiątych XX w. Kryzys przyczynił się do nadmiaru żywności, zniszczenia środowiska, opuszczenia wsi, dezintegracji społeczności wiejskich oraz utraty zaufania do przemysłowej produkcji żywności. Reforma wspólnej polityki rolnej zakładała stworzenie nowej koncepcji rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, odbiegającej od tradycyjnej wizji wsi jako jedynie miejsca produkcji żywności, pomijającej aspekty społeczne i środowiskowe. Głównym celem było dążenie do zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, uwzględniającego ich lokalne specyfiki. LEADER został uznany za skuteczne narzędzie w osiąganiu tych celów.
Akronim LEADER pochodzi z francuskiego „Liaisons entre Acteurs du Développement Economique Rural” i oznacza “Powiązania pomiędzy podmiotami na rzecz rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich”. Głównym celem tego podejścia jest wykorzystanie energii i zasobów ludzi, którzy mogą przyczynić się do rozwoju obszarów wiejskich. Realizuje się to poprzez tworzenie partnerstwa pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i gospodarczym na poziomie lokalnym.
Lokalna Grupa Działania stanowi jednostkę administracyjną o charakterze nonprofit, otwartą dla wszystkich zainteresowanych podmiotów z danego obszaru. UE od dawna dążyła do znalezienia efektywnego sposobu rozwoju obszarów wiejskich. Stało się jasne, że na wsi zamieszkiwało coraz więcej osób, które nie zajmowały się rolnictwem. Dlatego wsparcie kierowane tylko do rolników nie decydowało o rozwoju tych obszarów. Konieczna była integracja rozwoju terenów wiejskich, uwzględniająca lokalne warunki i angażująca mieszkańców. Inicjatywa LEADER połączyła te korzyści.
W praktyce, podejście LEADER oferuje możliwość opracowania strategii rozwoju oraz lokalne finansowanie, co sprawia, że jest to skuteczne narzędzie decentralizacji. Głównym celem Programu LEADER jest przekazanie decyzyjności mieszkańcom obszaru, którzy mają możliwość samodzielnie wybierać, jakie projekty i działania zostaną realizowane przy wsparciu finansowym. Dzięki lokalnemu podejściu możliwe jest precyzyjne określenie problemów występujących na tym obszarze oraz wyznaczenie skutecznych metod ich rozwiązania.
W latach 1991-1993, LEADER I angażował 217 regionów w okresie próbnym. Od 1994 do 1999 roku LEADER II był dostępny tylko dla obszarów wiejskich o niekorzystnych warunkach naturalnych. Ze względu na pozytywne wyniki tej metody, od 2000 do 2006 roku (LEADER+) została ona rozszerzona na wszystkie rodzaje obszarów wiejskich. Polska do 2006 roku nie miała dostępu do programu LEADER na takich warunkach jak „stare” kraje członkowskie UE. W 2004 r. uruchomiono pilotaż przygotowujący do wdrożenia go na gruncie polskim w latach 2007-2013. Następnie powstały pierwsze w Polsce LGD i opracowane przez nie Lokalne Strategie Rozwoju. Utworzono około 2350 LGD w całej UE (w tym naszą Lokalna Grupa Działania – Dorzecze Wisły) .
W ramach okresu programowania w latach 2007-2013, podejście OŚ LEADER zostało zintegrowane z unijną polityką rozwoju obszarów wiejskich poprzez m.in. wspomaganie wdrażania nowoczesnych strategii rozwoju terenów wiejskich, współpracy międzynarodowej i tworzenia sieci współpracy. Dla naszej LGD była to pierwsze historyczna zrealizowana lokalna strategia rozwoju. W perspektywie 2014-2020, LEADER w postaci instrumentu RLKS (Rozwój Lokalny Kierowany przez Społeczność) objął około 2200 regionów wiejskich w 27 państwach członkowskich. Ponadto zakres tematyczny metody został rozszerzony o politykę rybacką, obejmując obecnie również lokalne grupy rybackie. W Polsce istnieje 320 LGD.
Aktualnie rozpoczęliśmy realizacje podejścia LEADER na podstawie Programu Strategicznego Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027, w której główny nacisk położony jest na budowanie lokalnej tożsamości bazującej na aktywizacji społecznej i przy wykorzystaniu miejscowych zasobów w sposób zapewniający najlepsze zaspokojenie potrzeb społeczności wiejskich, w tym poprzez wykorzystanie wiedzy, innowacji i rozwiązań cyfrowych.
Podejście LEADER opiera się na siedmiu kluczowych założeniach, definiujących program jako metodę rozwoju obszarów wiejskich i określa rolę Lokalnej Grupy Działania w tym procesie:
- Podejście oddolne oznacza, że w tworzeniu strategii i w wyborze priorytetów dla danego regionu biorą udział lokalne podmioty, które są najlepszymi ekspertami w zakresie rozwoju własnych regionów.
- Podejście terytorialne, program jest stosowany na konkretnym obszarze, charakteryzującym się spójnością geograficzną, lokalną tożsamością, tradycjami, poczuciem przynależności oraz wspólnymi oczekiwaniami i potrzebami.
- Partnerstwo lokalne, objawiające się równouprawnieniem wśród członków trzech sektorów: publicznego, gospodarczego i społecznego. Przynajmniej 50% podmiotów LGD na poziomie decyzyjnym powinni stanowić partnerzy gospodarczy i społeczni.
- Integracja międzysektorowa, dotycząca widzenia spraw w szerokim kontekście konkretnego obszaru działania. Lokalna strategia rozwoju musi być uzasadniona z punktu widzenia wielu sektorów i powinna je integrować. LGD w konstruktywny sposób łączy różne interesy i grupy interesów.
- Zintegrowani, w postaci tworzenia sieci powiązań, współpracy z innymi organizacjami zajmującymi się rozwojem na poziomie, lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym. Zintegrowanie buduje powiązania pomiędzy ludźmi, projektami i obszarami wiejskimi, może pomóc wyjść z izolacji, z którą spotykają się niektóre region wiejskie.
- Innowacyjność, poszukiwanie nowych rozwiązań problemów, przed jakimi stają mieszkańcy konkretnego terenu. Stawianie na pomysły i nowe rozwiązania w skali lokalnej.
- Współpraca międzyterytorialna i międzynarodowa. LGD angażują się we wspólne projekty z innymi grupami, wymiana doświadczeń i dobrych praktyk.
Warto jako ciekawostkę wspomnieć, że historia powstania naszej LGD sięga 2007 roku. Jej podwaliny dało utworzone dwa lata wcześniej, w 2005 r. partnerstwo LGD – Powiśle Staszowskie, które uczestniczyło w przygotowaniach do Programu Pilotażowego LEADER+. Lokalna Grupa Działania – Dorzecze Wisły w obecnym kształcie rozpoczęła wdrażanie podejścia LEADER w 2009 r. na etapie, gdy stał się on w Polsce częścią Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 – jako OŚ 4 LEADER.